Kryptowaluty w spadku – rozwiązania prawne zabezpieczające interesy spadkobierców kryptowalut
Wraz z rosnącą popularnością kryptowalut jako formy inwestycji, kwestia ich dziedziczenia staje się coraz bardziej paląca. Brak centralnej instytucji zarządzającej oraz prywatność kluczy dostępu sprawiają, że tradycyjne metody planowania spadkowego często zawodzą. Według szacunków, nawet 20% bitcoin-ów pozostaje utraconych z powodu braku odpowiednich mechanizmów sukcesyjnych.
Problem ten potęguje fakt, że polskie prawodawstwo nie nadąża za rozwojem technologii oraz prawnymi aspektami rozporządzania cyfrowymi aktywami. W niniejszym artykule rozważamy dostępne obecnie mechanizmy związane z aspektami dziedziczenia praw majątkowych, jakimi niewątpliwie są kryptowaluty, zarówno z perspektywy tradycyjnych rozwiązań prawnych, jak i praktycznych narzędzi oferowanych przez dostawców usług kryptowalutowych.
Podstawy prawne dziedziczenia kryptowalut
Wraz ze śmiercią, następuje tzw. otwarcie spadku. To z tą chwilą spadkobierca nabywa spadek. Aby to mogło nastąpić, niezbędnym jest, by spadkobierca dysponował tytułem do dziedziczenia. Powołanie do dziedziczenia może wynikać tylko z ustawy lub z testamentu (art. 926 § 1 KC). Polskie prawo spadkowe nie dopuszcza jednocześnie innych tytułów dziedziczenia, w szczególności tytułem dziedziczenia nie jest w Polsce umowa dziedziczenia. Dlatego szczególnie ważnym jest, aby zabezpieczyć interesy spadkobierców na wypadek śmierci.
Warto podkreślić, że rozmaite technologiczne innowacje związane z pomysłami „cyfrowych testamentów” nie mają żadnej mocy prawnej jeśli sporządzony w ten sposób testament nie będzie odpowiadać takim samym wymogom i kryteriom jak testament naszej prababci rozporządzającej polem z gruszą na miedzy. Tego rodzaju rozwiązanie może prowadzić do automatycznego przeniesienia posiadania cyfrowych aktywów, ale można je prawnie podważyć, tworząc sytuację w której powstanie spór między faktycznym posiadaczem tych aktywów a osobą mającą do nich tytuł prawny. Ewentualny wyrok nakazujący zwrot krytoaktywów ich legalnemu właścicielowi może być trudny do wyegzekwowania, w zależności od tego pod jurysdykcją jakich sądów te aktywa będą się znajdować. Warto jednak pamiętać, że nabywca takich aktywów poza normalnymi procedurami spadkowymi nie powoła się na ich legalną własność w kontekście procedur AML / KYC, co może mieć kolosalne znaczenie przy próbie ich konwersji na pieniądze.
Dlatego warto się trzymać zasad wynikających z prawa spadkowego.
Testament jako podstawowe narzędzie przekazania kryptowalut
Testament jest podstawowym narzędziem umożliwiającym złożenie woli właściciela portfela w zakresie przekazania cyfrowych aktywów po śmierci. Właściciel może wskazać komu mają zostać przekazane zgromadzone kryptowaluty, a także zawrzeć instrukcje dotyczące sposobu uzyskania dostępu do przechowywanych kluczy
Zdecydowanie najbezpieczniejszym dostępnym obecnie narzędziem przekazania majątku kryptowalutowego jest sporządzenie testamentu w formie notarialnej. Ta forma rozporządzenia mortis causa sprzyja realizacji ostatniej woli spadkodawcy, w tym w zakresie praw majątkowych odnoszących się do kryptoaktywów. Na etapie składania oświadczenia woli o przekazaniu majątku, spadkodawca uzyskuje pomoc profesjonalisty i osoby zaufania publicznego.
Co szczególnie istotne, zgodnie z art. 79 pkt. 6 Prawa o notariacie, notariusz może przyjąć na przechowanie dane na informatycznym nośniku danych. Nie ma więc żadnych przeszkód, aby pozostawić portfel z kluczem prywatnym w depozycie notarialnym. Dostęp do tego klucza będzie możliwy dopiero po otwarciu spadku — czyli śmierci spadkodawcy. Przy tak sporządzonym testamencie mamy także pewność, że dostęp do aktu notarialnego będzie miał wyłącznie powołany przez nas spadkobierca.
W ten sposób nabywca krytoaktywów uzyskach zarówno tytuł prawny do nich jak i faktyczne narzędzie dostępu.
Testament holograficzny a kryptowaluty
Spadkodawca może sporządzić testament w całości własnoręcznie, opatrując go datą oraz podpisem (testament holograficzny). O ile takie rozporządzenie majątkiem jest prawnie skuteczne, to rodzi ryzyko w zakresie przekazania dostępu do klucza zabezpieczającego kryptowaluty. W testamencie można zawrzeć klucz dostępu, instrukcję do jego uzyskania lub jego fragment wraz ze wskazaniem, gdzie spadkobierca może uzyskać kolejne jego części.
Sporządzając takie oświadczenie woli, należy jednak zachować szczególną ostrożność, aby dostępu do niego nie miały osoby trzecie, które mogłyby wykorzystać dostęp do portfela wbrew postanowieniom testamentu.
Ze względów praktycznych testament pisemny jest formułą znacznie mniej użyteczną niż testament notarialny ale szczególnie dotyczy to sytuacji przekazania klucza prywatnego.
Zapisy testamentowe a kryptowaluty
Poza powołaniem spadkobiercy, testament może zawierać również szczegółowe rozporządzenia co do poszczególnych składników majątku w formie zapisu zwykłego lub windykacyjnego.
Zapis zwykły
Istotą zapisu zwykłego jest zobowiązanie spadkobiercy do spełnienia określonego świadczenia majątkowego na rzecz oznaczonej osoby. W odniesieniu do kryptoaktywów, jeżeli przedmiotem zapisu zwykłego będzie portfel do kryptowalut, to w dacie otwarcia spadku prawo własności nie przechodzi automatycznie na zapisobiercę, lecz nabywa on wierzytelność w stosunku do obciążonego zapisem o przeniesienie własności.
Rozwiązanie to pozwala na zdeponowanie klucza u spadkobiercy, który po śmierci spadkodawcy, zobowiązany będzie do jego przekazania zapisobiercy. Co ciekawe, zapis może być uczyniony pod warunkiem lub z zastrzeżeniem terminu.
Zapis windykacyjny
Zgodnie z art. 981.1 k.c. kryptowaluty jako zbywalne prawa majątkowe mogą stanowić przedmiot zapisu windykacyjnego. Jego istota sprowadza się do możliwości rozrządzenia poszczególnymi przedmiotami (prawami) majątkowymi na rzecz określonych osób ze skutkiem rozporządzającym od chwili otwarcia spadku.
Niekwestionowaną zaletą tego rozwiązania jest przyznanie spadkodawcy większego wpływu na losy poszczególnych składników jego majątku po śmierci. Tak zapisany przedmiot majątku nie wchodzi do majątku spadkowego, lecz jest nabywany bezpośrednio przez zapisobiercę. Z chwilą otwarcia spadku po stronie spadkobiercy władającego przedmiotem zapisu powstaje obowiązek wydania go uprawnionemu z zapisu.
Konflikt między technologicznymi a prawnymi mechanizmami dziedziczenia
Jak wspominałem powyżej w świecie kryptowalut istnieją technologiczne rozwiązania umożliwiające automatyczne przekazanie aktywów cyfrowych w przypadku braku aktywności właściciela przez określony czas. Przykładem jest mechanizm „dead man’s switch” (przełącznik zmarłego człowieka), który działa na zasadzie regularnej weryfikacji aktywności właściciela kryptowalut. Właściciel ustawia system, który wymaga od niego okresowego potwierdzania swojej aktywności (np. co miesiąc lub kwartał). Jeśli właściciel nie potwierdzi aktywności przez z góry ustalony okres, system automatycznie uruchamia procedurę przekazania dostępu do portfela wcześniej wskazanym osobom – najczęściej poprzez wysłanie zaszyfrowanych instrukcji lub kluczy prywatnych na określone adresy email. Takie rozwiązania są oferowane zarówno przez specjalistyczne serwisy jak i mogą być zaimplementowane za pomocą inteligentnych kontraktów (smart contracts) w niektórych blockchainach.
Rozwiązania te mogą prowadzić do sytuacji, w której aktywa cyfrowe zostaną przekazane osobie wskazanej przez zmarłego w mechanizmie technicznym, mimo że według prawa spadkowego uprawnieni do dziedziczenia są inni spadkobiercy. Powstaje wówczas pytanie o ważność takiego przekazania i możliwość dochodzenia roszczeń przez prawnych spadkobierców.
Z perspektywy prawa polskiego, takie automatyczne przekazanie nie jest tożsame z prawnym dziedziczeniem i może zostać zakwestionowane przez formalnych spadkobierców. Spadkobiercy ustawowi lub testamentowi mogliby wystąpić z roszczeniem o zwrot kryptowalut na podstawie przepisów o bezpodstawnym wzbogaceniu (art. 405 k.c.), argumentując, że osoba, która otrzymała aktywa, nie miała do nich prawnego tytułu.
Rozwiązaniem tego problemu mogłoby być połączenie mechanizmów technicznych z formalnymi rozwiązaniami prawnymi – np. ustanowienie osoby, która otrzymuje automatyczny dostęp, również jako zapisobiercy windykacyjnego w testamencie.
Procedury dziedziczenia na giełdach kryptowalut
Giełdy na których przechowywane są aktywa cyfrowe, wprowadziły własne procedury umożliwiające spadkobiercom przejęcie kontroli nad kontami zmarłych użytkowników.
Warto podkreślić, że celem tych procedur nie jest jednak zastępowanie prawnych zasad spadkobrania, ale umożliwienie legalnym spadkobiercom zgłoszenia swoich roszczeń w ramach sformalizowanej procedury.
Binance oferuje funkcję „Inheritance Appeal”, gdzie spadkobierca może złożyć wniosek o przejęcie aktywów zmarłego. Proces ten wymaga:
– Posiadania własnego konta na Binance
– Złożenia wniosku przez funkcję „Inheritance Appeal” dostępną w sekcji pomocy
– Dostarczenia wymaganych dokumentów potwierdzających śmierć oraz prawo do dziedziczenia
– Czas rozpatrzenia wniosku wynosi zazwyczaj 1-2 miesięcy, choć w złożonych przypadkach może trwać dłużej
Coinbase posiada procedurę „Claim a decedent’s Coinbase account”, która wymaga dostarczenia:
– Oficjalnego aktu zgonu
– Dokumentów spadkowych (testament, zaświadczenie o prawie do dziedziczenia)
– Dokumentu tożsamości osoby wymienionej w dokumentach spadkowych
– Pisemnej instrukcji podpisanej przez osobę wymienioną w dokumentach spadkowych, wskazującej na jaki adres email należy przekazać aktywa
Kraken nie oferuje możliwości wskazania beneficjenta konta za życia, ale umożliwia przejęcie aktywów przez spadkobierców po dostarczeniu odpowiedniej dokumentacji. Aby ułatwić proces, Kraken zaleca uwzględnienie publicznego identyfikatora konta (Kraken public account ID) w testamencie.
Warto zauważyć, że procedury te różnią się między giełdami i mogą ulegać zmianom. Ponadto, giełdy działają w różnych jurysdykcjach, co może dodatkowo komplikować proces dziedziczenia, szczególnie gdy spadkobierca i spadkodawca pochodzą z różnych krajów.
Zdecentralizowane dziedziczenie: rozwiązania dla aktywów kryptowalutowych w aplikacjach DeFi i DEX-ach
Rozwój zdecentralizowanych finansów (DeFi) stworzył wyjątkowe wyzwania dla planowania dziedziczenia kryptowalut. W przeciwieństwie do tradycyjnych aktywów finansowych zarządzanych za pośrednictwem scentralizowanych instytucji, aktywa kryptowalutowe w aplikacjach DeFi istnieją w środowisku działającym automatycznie bez centralnego organu ułatwiającego dziedziczenie.
Zdecentralizowane finanse stwarzają odrębne wyzwania w zakresie dziedziczenia w porównaniu zarówno do tradycyjnych finansów, jak i nawet scentralizowanych giełd kryptowalut. DeFi opiera się na sieciach finansowych peer-to-peer, które eliminują pośredników, takich jak banki, za pomocą zautomatyzowanych protokołów blockchain. Chociaż zapewnia to wolność finansową, stwarza znaczne komplikacje w planowaniu majątku:
– Nie istnieje żaden centralny organ do przetwarzania roszczeń spadkowych
– Dostęp zależy wyłącznie od kryptograficznych kluczy prywatnych
– Aktywa mogą być rozproszone w wielu protokołach w różnych formach
– Złożoność techniczna tworzy bariery dla spadkobierców nie posiadających wiedzy technicznej.
Bez odpowiedniego planowania, aktywa kryptograficzne w aplikacjach DeFi mogą stać się trwale niedostępne po śmierci właściciela, co spowoduje znaczne straty finansowe dla zamierzonych beneficjentów.
Rozwiązania dziedziczenia oparte na inteligentnych kontraktach
Automatyczna implementacja ostatniej woli
Innowacyjne rozwiązania portfeli wykorzystują technologię inteligentnych kontraktów do tworzenia zdecentralizowanych mechanizmów dziedziczenia. Portfel Liquid Vault firmy Kirobo zaimplementował funkcję dziedziczenia przy użyciu technologii „przyszłych transakcji warunkowych”, umożliwiając użytkownikom tworzenie zautomatyzowanego testamentu cyfrowego bez konieczności korzystania z usług prawników lub organów rządowych. Użytkownicy mogą wyznaczyć do ośmiu beneficjentów i ustalić przyszłą datę dystrybucji swoich aktywów. Portfel obecnie obsługuje Ethereum (ETH) i wszystkie tokeny ERC-20, z planowaną rozbudową o NFT, obejmując większość aktywów zwykle przechowywanych w aplikacjach DeF. Także w tym wypadku trzeba wskazać, że takie rozwiązanie nie powinno zastępować prawnych zasad dziedziczenia, ale być dodatkowym rozwiązaniem technicznym, które ułatwia spadkobiercą wejście w posiadanie cyfrowych aktywów.
Zdecentralizowane mechanizmy zaufania
Portfel DeTrust firmy UBD Network działa jako cyfrowy fundusz powierniczy zaprojektowany specjalnie do dziedziczenia kryptowalut. To rozwiązanie umożliwia użytkownikom tworzenie szczegółowych planów dziedziczenia, które mogą obejmować określone scenariusze dystrybucji, a nawet ograniczenia wydatków, aby zapewnić zachowanie majątku przez pokolenia.
Istotną zaletą tych zdecentralizowanych trustów jest ich opłacalność w porównaniu z tradycyjnymi strukturami prawnymi.
W pewnym sensie jest to taka cyfrowa „fundacja rodzinna”.
Praktyczne rozwiązania zabezpieczające interesy spadkobierców
Poza formalnymi rozwiązaniami prawnymi, osoby posiadające kryptowaluty powinny rozważyć następujące praktyczne kroki:
Portfele wymagające wielu podpisów umożliwiają ustanowienie systemu, gdzie część kluczy może być przechowywana przez zaufane osoby, które mogą pomóc spadkobiercom w dostępie do aktywów. W praktyce oznacza to, że do dokonania transakcji potrzebna jest zgoda kilku tron (np. 2 z 3 osób muszą zatwierdzić transakcję).
- Dokumentacja dla spadkobierców
Przygotowanie szczegółowej dokumentacji zawierającej:
– Listę posiadanych kryptowalut i tokenów
– Informacje o giełdach, na których znajdują się aktywa
– Instrukcje dostępu do portfeli (z zachowaniem odpowiednich środków bezpieczeństwa)
– Numery identyfikacyjne kont na giełdach
- Usługi custody
Skorzystanie z profesjonalnych usług przechowywania kryptowalut, które oferują rozwiązania dla planowania spadkowego. Firmy specjalizujące się w przechowywaniu aktywów cyfrowych często oferują dedykowane rozwiązania umożliwiające przekazanie aktywów spadkobiercom zgodnie z wolą właściciela.
- Bezpieczne przechowywanie frazy odzyskiwania
Rozważenie podziału frazy seed na części i przekazanie ich różnym zaufanym osobom lub instytucjom (np. notariuszowi), tak aby żadna pojedyncza osoba nie miała pełnego dostępu do portfela. Metoda ta, znana jako schemat podziału sekretu Shamira (Shamir’s Secret Sharing), pozwala na odtworzenie klucza tylko przy użyciu określonej liczby fragmentów.
Podsumowanie
Prawo do dziedziczenia majątku zgromadzonego na portfelu kryptowalutowym zdecydowanie wyprzedza brzmienie prawa spadkowego opierającego się w dużej części na dekrecie z dnia 8 października 1946 r. – Prawo spadkowe. Wraz z rosnącą obecnością aktywów cyfrowych oraz ogólną cyfryzacją, pojawiają się postulaty zmiany regulacji prawnych, które umożliwią dostosowanie prawa spadkowego do rzeczywistości XXI wieku.
Z perspektywy posiadaczy kryptoaktywów nie problem formy prawnej przekazania majątku okazuje się być jednak najbardziej istotny, ale sposób zabezpieczenia prywatnego klucza umożliwiającego do nich dostęp. Najskuteczniejszym podejściem wydaje się być kombinacja rozwiązań prawnych (testament notarialny, zapis windykacyjny) z praktycznymi zabezpieczeniami technicznymi (multisig, dokumentacja dla spadkobierców) oraz znajomość procedur obowiązujących na giełdach kryptowalutowych.
Nie ulega wątpliwości, że wraz z rozwojem technologii i rynku kryptowalut, polski ustawodawca zmuszony będzie dostosować obecne mechanizmy dziedziczenia o nowe jego formy, w tym m.in. w zakresie dziedziczenia dóbr cyfrowych. Do tego czasu posiadacze kryptowalut powinni proaktywnie planować sukcesję swoich cyfrowych aktywów, łącząc dostępne narzędzia prawne z rozwiązaniami technologicznymi.
