W przypadku, gdy więcej niż jedna osoba zostaje powołana do dziedziczenia, dochodzi do sytuacji wspólności majątku spadkowego między spadkobiercami, do której stosuje się odpowiednio przepisy o współwłasności w częściach ułamkowych. Tego rodzaju wspólność praw i obowiązków spadkowych trwa aż do tzw. działu spadku, który jest specjalną procedurą prawa spadkowego ustanowioną, aby umożliwić spadkobiercom wyjście ze stanu wspólności.
Najczęściej zadawane pytania>>>
Dział spadku to nic innego jak rozdysponowanie między spadkobierców składników majątku spadkodawcy, które może nastąpić wyłącznie z zachowaniem specjalnych reguł określonych przepisami kodeksu cywilnego. Na skutek działu spadku, spadek przestaje istnieć jako samodzielna masa majątkowa, a także znikają udziały spadkowe poszczególnych spadkobierców. Zamiast nich spadkobiercy uzyskują indywidualne uprawnienia do rzeczy i praw wchodzących dotychczas w skład spadku.
Od chwili przeprowadzenia działu spadku, spadkobiercy mogą też bez ograniczeń i całkowicie samodzielnie dysponować poszczególnymi przedmiotami uzyskanymi tytułem spadkobrania, które od tej pory przestają stanowić przedmiot wspólności majątkowej z innymi spadkobiercami.
Dopóki nie dojdzie do działu spadku, każdy ze współspadkobierców jest uprawniony do współposiadania przedmiotów należących do spadku oraz do współdziałania w zarządzie majątkiem spadkowym, do czego ma zarówno prawo jak i stanowi to jego obowiązek. W okresie wspólności do dokonywania czynności zwykłego zarządu spadkiem znajduje zastosowanie zasada większości, ale w praktyce zarządzanie majątkiem podlega wówczas wielu skomplikowanym zasadom i procedurom.
Dokonanie działu spadku nie jest obowiązkowe. Można to zrobić w dowolnym momencie – bądź też odkładać to na bliżej nieokreślony czas, albowiem przepisy nie zakreślają w tym zakresie żadnych ram czasowych.
W jaki sposób wykonać działu spadku?
Możemy przeprowadzić podział spadku w jednym z dwóch dopuszczalnych prawem trybów – albo poprzez umowę o dział spadku zawartą przez wszystkich spadkobierców, albo na podstawie orzeczenia sądowego, które może zostać wydane na żądanie któregokolwiek ze spadkobierców. Tego rodzaju umowa o dział spadku jest czymś innym niż umowa o zniesienie współwłasności, którą mogą zawrzeć współwłaściciele w innych okolicznościach.
Choć wspólność masy majątkowej w postaci spadku nabytego przez kilku spadkobierców oraz współwłasność na zasadach ogólnych są instytucjami bardzo podobnymi do siebie, tym niemniej żądzą się one odmiennymi prawami. Dlatego też spadkobiercy, którzy nabyli współwłasność nieruchomości wchodzącej w skład masy spadkowej nie mogą zawrzeć skutecznej umowy o zniesieniu współwłasności. W takiej sytuacji konieczne jest przeprowadzenie działu spadku (tak: postanowienie Sądu Najwyższego – Izba Cywilna z dnia 30 września 2009 r., V CSK 63/09).
W każdym z tych dwóch trybów rozdysponowanie spadku między spadkobierców może odbyć się na trzy sposoby. Po pierwsze, spadkobiercy mogą podzielić spadek w naturze, czyli fizycznie rozdysponować między siebie poszczególne przedmioty lub prawa stanowiące majątek spadkowy, ewentualnie wyrównując udziały przez dopłaty. Po drugie, możliwe jest przejęcie spadku przez jednego lub kilku spadkobierców zobowiązujących się do wypłaty równowartości udziałów pozostałym spadkobiercom. Po trzecie, spadkobiercy mogą zdecydować się na sprzedaż spadku osobie trzeciej i podział uzyskanych środków pieniężnych między siebie.
W jaki sposób przeprowadzić sądowy dział spadku jeśli spadkodawca nie zostawił testamentu?
Gdy spadkodawca umiera bez ważnego testamentu, a spadek zostaje nabyty na mocy ustawy, sąd podczas postępowania o podział spadku powinien wziąć pod uwagę okoliczności wskazujące na rzeczywistą wolę spadkodawcy, jednak w granicach rozsądku i sprawiedliwości wobec wszystkich osób powołanych do spadku. Wszelkie instrukcje spadkodawcy, które nie zostały zawarte w testamencie, stanowią jedynie wskazówkę dla sądu i nie zobowiązują go bezwzględnie co do treści rozstrzygnięcia. (tak: postanowienie Sądu Najwyższego – Izba Cywilna z dnia 16 września 2009 r., II CSK 243/09).
Czy można wycofać się z umowy o dział spadku?
Uchylenie się od skutków prawnych umowy o dział spadku jest możliwe wyłącznie w wypadku wystąpienia tzw. wad oświadczeń woli, do których zaliczamy błąd, podstęp, groźbę, stan wyłączający świadome albo swobodne podjęcie decyzji i wyrażenie woli, a także pozorność umowy. Jednakże w wypadku, jeśli spadkobierca może powołać się skutecznie na błąd tylko wtedy, gdy błąd dotyczył stanu faktycznego, który strony uważały za niewątpliwy.
W takiej sytuacji spadkobierca, który zamierza uchylić się od skutków prawnych umowy o dział spadku zawartej pod wpływem błędu nie musi składać odrębnego pozwu o ustalenie uznania umowy o dział spadku za pozbawioną skutków prawnych. Wystarczy złożyć stosowny wniosek o przeprowadzenie postępowania działowego z powołaniem się na okoliczność błędu [tak: uchwała Sądu Najwyższego – Izba Cywilna z dnia 6 marca 1967 r., III CZP 7/67].
Co jeśli przed działem spadku jeden ze spadkobierców zbędzie przedmiot spadkowy?
Stosownie do orzecznictwa sądowego, w sytuacji, gdy składniki majątku wspólnego zostaną bezprawnie zbyte przez jednego ze spadkobierców przed działem spadku, sąd powinien uwzględnić je w dziale spadku, biorąc pod uwagę ich stan z chwili ustania wspólności ustawowej oraz ich wartość z chwili orzekania.
Wartość zbytego prawa należy określić według jego wartości rynkowej z chwili podziału. Ponadto, w dziale spadku, w przypadku takiego zbycia przedmiotu, który wchodził w jego skład, możliwe jest na żądanie współspadkobiercy uznanie zbycia udziału w przedmiocie spadkowym za bezskuteczne w stosunku do takiego współspadkobiercy, zgodnie z art. 1036 KC.
Czy można uzupełnić dział spadku?
W sprawach dotyczących podziału spadku lub wspólnego majątku, postępowanie sądowe nie musi odbywać się tylko raz. Istnieje możliwość ograniczenia sądowego działu spadku do podziału tylko części spadku w wypadku wystąpienia tzw. ważnych powodów. Istnieje także możliwość przeprowadzenia uzupełniającego postępowania sądowego w przedmiocie działu spadku w przypadku odkrycia nowych składników majątkowych po pierwszym podziale.
W wypadku działu spadku następującego na podstawie umowy wszystkich spadkobierców ograniczenie działu do części spadku nie wymaga wystąpienia ważnych powodów i może zaistnieć na zasadzie swobody umów, zgodnie z którą strony zawierające umowę mogą ułożyć stosunek prawny według swego uznania (o ile tylko treść umowy albo jej cel nie były sprzeczne z przepisami ustaw, nie sprzeciwiały się naturze stosunku prawnego, ani zasadom współżycia społecznego) [tak: postanowienie Sądu Najwyższego – Izba Cywilna z dnia 30 czerwca 2021 r., I CSKP 133/21.