Spadkodawca ma prawo w każdej chwili odwołać cały testament lub jego poszczególne postanowienia. Odwołanie testamentu polega na pozbawieniu go skutków prawnych, czyli „ubezskutecznieniu” testamentu. Może to nastąpić poprzez sporządzenie nowego testamentu, zniszczenie dokumentu zawierającego testament lub pozbawienie tego dokumentu cech, od których zależy jego ważność, bądź też przez dokonanie w testamencie zmian wyrażających wolę odwołania jego postanowień.
Najczęściej zadawane pytania>>>
Odwołanie testamentu poprzez zniszczenie dokumentu
Odwołanie testamentu przez jego zniszczenie lub pozbawienie go cech ważności jest możliwe poprzez spalenie, podarcie lub pocięcie. Można także odłączyć fragment testamentu zawierający podpis testatora.
W odniesieniu do zniszczenia testamentu w formie aktu notarialnego warto zwrócić uwagę, że testator nie jest w stanie go „zniszczyć” ponieważ oryginał dokumentu zostaje w posiadaniu notariusza, który może wydać go w dowolnej liczbie wypisów. W orzeczeniu z dnia 6 sierpnia 2015 r. (V CSK 635/14), Sąd Najwyższy stwierdził, że w takiej sytuacji do odwołania testamentu w formie aktu notarialnego wystarczy świadome zniszczenie jednego wypisu aktu notarialnego zawierającego testament.
Jak dowodził Sąd Najwyższy, brak ograniczeń w treści art. 946 KC co do sposobu odwołania testamentu jedynie potwierdza tę możliwość. Taka interpretacja prawa spadkowego jest zgodna z zasadą swobody testowania, która obejmuje także odwołanie testamentu i nakazuje interpretację przepisów, która najpełniej realizuje wolę spadkodawcy (art. 948 § 1 KC).
Warto zwrócić uwagę, że stosownie do orzecznictwa nie dochodzi do odwołania testamentu jeśli przyszły spadkodawca zamierzał zniszczyć dokument testamentu, wyrażał taką wolę i zamiar, ale ostatecznie tego nie zrobił. Samo wyrażenie chęci zniszczenia testamentu lub wydanie polecenia osobie trzeciej, żeby to zrobiła, nie jest wystarczające, żeby skutecznie odwołać testament. Aby to zrobić, trzeba wyrazić wolę odwołania testamentu (animus) i podjąć konkretne kroki w kierunku zniszczenia testamentu (corpus).
Brak któregokolwiek z tych elementów sprawia, że odwołanie testamentu jest nieskuteczne. Może się to zdarzyć, gdy spadkodawca chce odwołać testament, ale nie zdąży tego zrobić, albo gdy osoba trzecia, której polecił zniszczenie testamentu, tego nie zrobi [tak: postanowienie Sądu Najwyższego – Izba Cywilna z dnia 30 czerwca 2022 r., II CSKP 1324/22].
Jeżeli spadkodawca sporządził kilka identycznych co do treści testamentów – w tej samej dacie lub w datach różnych – to wówczas jest kilka jednakowo skutecznych testamentów. Odwołanie (art. 946 KC) jednego z tych testamentów nie pozbawia ważności pozostałych z samego zaś odwołania jednego z nich nie można wnosić, iż spadkodawca odwołał w ten sposób pozostałe testamenty, chyba, że co innego wynika z okoliczności konkretnego wypadku.
Warto też zauważyć, że nie każde zniszczenie dokumentu testamentu musi wskazywać na wolę pozbawienia go mocy wiążącej. Jeśli testament zostanie przypadkowo zniszczony przez testatora bez jego woli, lub również w wyniku zdarzeń zewnętrznych niezależnych od niego, to nie spowoduje to odwołania testamentu.
Odwołanie testamentu poprzez sporządzenie nowego testamentu
Odwołanie testamentu możliwe jest także poprzez sporządzenie nowego testamentu. Nie ma konieczności spełnienia szczególnych wymogów co do treści i formy testamentu, który odwołuje wcześniejszy testament. W związku z tym, obowiązujące są te same zasady, które dotyczą każdego innego testamentu zawierającego rozporządzenia na wypadek śmierci. Odwołanie testamentu poprzez sporządzenie nowego testamentu może być wyraźne lub dorozumiane.
Wystarczy, że spadkodawca wyrazi wolę odwołania testamentu (animus revocandi). Wyraźne odwołanie testamentu to oświadczenie spadkodawcy w nowym testamencie, że pragnie odwołać wcześniejszy testament. Natomiast dorozumiane odwołanie testamentu polega na zawarciu w nowym testamencie rozporządzeń, które są sprzeczne z wcześniejszymi [tak: postanowienie Sądu Najwyższego – Izba Cywilna z dnia 30 czerwca 2022 r., II CSKP 1324/22]. Chodzi o tu o sprzeczność tak dalece posuniętą, że nowego testamentu nie da się pogodzić ze starym, co tym samym jednoznacznie wskazuje na wolę pozbawienia mocy wiążącej poprzedniego testamentu.
Jeżeli odwołanie testamentu następuje w ten sposób, że spadkodawca sporządza nowy testament, to odwołanie pierwszego testamentu jest skuteczne tylko wtedy, gdy nowy testament jest ważny.
Co jeśli nowy testament nie zawiera odwołania poprzedniego testamentu?
Może wystąpić w praktyce taka sytuacja, że nowy testament ani nie zawiera klauzuli o odwołaniu poprzedniego testamentu, ani nie zawiera takich postanowień których sprzeczny charakter z poprzednim testamentem wskazywałby na dorozumianą wolę odwołania poprzedniego testamentu.
W takim wypadku po prostu obowiązuje jednocześnie kilka testamentów, które są różne od siebie, ale zarazem nie są całkowicie sprzeczne. Stosownie do przepisów kodeksu cywilnego, jeżeli spadkodawca sporządził nowy testament nie zaznaczając w nim, że poprzedni odwołuje, ulegają odwołaniu tylko te postanowienia poprzedniego testamentu, których nie można pogodzić z treścią nowego testamentu. W praktyce może to wprowadzić ogromne zamieszanie odnośnie zasad spadkobrania.
Dlatego też przy tworzeniu nowego testamentu ważne jest zawarcie postanowienia odnoszącego się wprost do poprzedniego aktu ostatniej woli. W przypadku jego braku, zastosowanie znajdzie art. 947 KC, co oznacza, że dziedziczenie będzie oparte na obu testamentach, a odwołane zostaną jedynie te dyspozycje ze starego testamentu, które kolidują z nowym aktem ostatniej woli. Starszy testament nie zostanie odwołany przez nowszy, o ile ten ostatni nie zawiera wyraźnego oświadczenia w tej sprawie.
Ustawodawca przyjął, że chcąc odwołać stary testament, spadkodawca powinien użyć klauzuli odwołującej. Brak tej klauzuli w nowym testamencie świadczy o chęci uzupełnienia dyspozycji zawartych w poprzednim dokumencie. Kwestią sporną pozostaje jedynie wykonanie postanowień obu testamentów, które wzajemnie się wykluczają [tak: Wyrok Sądu Apelacyjnego w Poznaniu – I Wydział Cywilny z dnia 30 czerwca 2021 r., I ACa 505/20].
Czy można odwołać odwołanie testamentu?
Co się stanie jeśli testator zdecyduje się jeszcze raz zmienić swoją wolę, tym razem odwołując testament, w którym odwoływał testament pierwotny? W 2009 r. Sąd Najwyższy wskazał, że w takiej sytuacji nie ma podstaw do przyjmowania automatycznej restytucji pierwotnego testamentu jako skutku testamentu odwołującego jego odwołanie. Jednakże istnieje możliwość, że skuteczność pierwszego rozrządzenia zostanie przywrócona jako wynik wyraźnej woli spadkodawcy.
Konstrukcja „odżycia” testamentu nie ma prawnego uzasadnienia, podobnie jak teza, że sam fakt odwołania kolejnego odwołania przyczynia się do przywrócenia skuteczności pierwotnego rozporządzenia. W rezultacie, odwołanie testamentu powoduje utratę mocy pierwszego testamentu, która nie może zostać przywrócona w wyniku kolejnego odwołania. Przywrócenie skuteczności pierwotnego rozporządzenia może jedynie nastąpić poprzez wyrażenie takiej woli przez spadkodawcę.
Przed odwołaniem testamentu warto skonsultować się z prawnikiem, aby mieć pewność, że wszystkie kwestie prawne są uregulowane w sposób zgodny z twoimi życzeniami i obowiązującymi przepisami, albowiem kwestie prawne związane z odwołaniem testamentu budzą w praktyce rozmaite problemy, o których szerzej piszemy powyżej.